“Geçmişten Günümüze Borçalı” konulu sohbette, tarihten günümüze kadar Gürcistan’da yer alan Borçalı bölgesi ve Borçalı Türkleri hakkında bilgi verilmiştir. Yapılan sohbette, özetle aşağıdaki bilgiler sunuldu.
Borçalı Tarihi
Tarihi Borçalı ili dünyanın en eski insan sitelerinden biridir. Henüz 1930 yıllarında Ceyrançölde Udabno köyünden bulunmuş primat kalıntıları bölgenin antropogenez, yani insanın varoluş yeri olduğunu kanıtlamaktadır. İlim adamlarının dikkatini çeken en önemli bulgu ise 1999 yılında Dmanisi (1947 yılına
kadar Başkeçid) bölgesinde Hram Nehri kıyısındaki mağaradan bulunmuştur. Arkeologlar burada birlikte gömülü olan karı ve kocanın iskeletlerini bulmuşlardır. Antropologların kanaatine göre kafatası yapısına göre dolihokran (uzunbaş) olan bu insanlar konumuna göre yeryüzünde avropoid ırkının en eski örneklerinden biridir.Yazılı kaynaklarda burada yerleşmiş en eski etnik grup olarak Buntürklerin ismi zikredilir: “İskender Şah, Lot evlatlarını sıkıştırıp yarı karanlık ülkeye kovarken... Kür vadisi boyunca dört şehirde: Sarkine, Urbnisi, Kaspi, Odzrhede yaşayan savaşçı Buntürk boyları ile yüzleşti. Bu zaman Haldeyler tarafından cesur Hunlar buraya yerleştirildi. Onlar Buntürk hükümdarından yaşamaya yer istediler ve Zanava’da yurt edindiler.”Salnamenin yayıncısı Takayşvili, “Buntürkleri”genellikle “Turanlılar”olarak adlarırır, onun bu düşüncesini “Kartlis Shovreba (Gürcistan hayatı)” salnamesinin bilgileri doğrular. Öyle ki, yazarınifadesine göre “öncelikle Msheta çevresinde yerleşen Türkler onu zor alınacak istihkâma çevirerek adını Sarkine koydular”. Diğer bir sayfada ise şöyledir: “Sarkine sakinleri Buntürkler”. Rus-Sovyet antropologu V.P. Alekseev ise burada gömülü olanların asilzade ve savaşçılar olduklarını yazar.
7. yüzyılda Borçalı arazisine bir Türk kavmi olan Göktürkler gelmişlerdir. Göktürkler yeni kudretli Türk halkının Hazarların diğer akraba kavimlerle birleşmesine ortam oluşturdular. Hazarlardan başka bu ittifaka
Suvar ve Barsil boyları da dâhil oldu. Türk boylarının Borçalı bölgesinde yerleşimi Güney Kafkasya’nın Arap hilafetinin bünyesinde olduğu yılarda da devam etmiştir. 853 yılında hilafet kumandanı Boğa Türk kendi orduları ile vilayetten vilayete geçerek, Derbent kapılarını açtı ve Dmanisiye 3 bin aile yerleştirdi.Selçukluların Güney Kafkasya'ya gelişi ile birlikte Güney Kafkasya’da (Borçalı’da dâhil) Türk-İslam faktörünün kesin şekilde zaferine yol açtır. 1118 yılında Selçuklulara karşı mücadele amacıyla Abhaz-Kartvel hükümdarı David Bagrationi 40 bin Kıpçak Türkünü Borçalı ve ona bitişik bölgelere yerleştirdi. 1121 yılında söz konusu Kıpçakların yardımıyla Didgori (Büyük domuz) savaşında Selçuklu ordusu üzerinde zafer kazanan IV. David Tiflis Müslüman emirliğini ortadan kaldırdı. 1220’li yıllarda başlayan Moğol saldırıları 1260’lı yıllarda tüm Güney Kafkasya dâhil Borçalı’nın da İlhanlılar Devleti’nin bünyesine katılması ile sonuçlandı.
XIV. yüzyılın sonlarında Güney Kafkasya’ya gelen Büyük Timur 1386 yılında Borçalı’daki Yağlıca ovasında ordugâh kurarak, Tiflis’in kuzeyinde yaşayan Kıpçak illerini kendisine tabii etti. 1420 yılında Azerbaycan Karakoyunlu Devleti’nin bünyesine katılan Borçalı, bu devletin yerine Akkoyunluların geçmesiyle, Akkoyunluların özellikle dikkat ettikleri bir bölge haline geldi. Akkoyunlu Sultan Hasan Padişah ve oğlu
Sultan Yakup'un döneminde önemli stratejik nokta olan Akçakale daha da savunulur bir hale getirildi. XVI. yüzyılın I. çeyreğinden başlayarak Osmanlı-Safevi savaşları sırasında defalarca elden-ele geçen Borçalı Safevilerin nüfuz dairesinde olmuştur.Borçalı’nın en karmaşık dönemi XVIII. yüzyıl olarak kabul edilir. Azerbaycan'da merkezi devletin zayıflaması, başıboşluğun hüküm sürmesi Borçalı’da yaşayan halkın sıksık yer değiştirmelerine sebep olmuştur. XIX. yüzyılın başlarında Rusya ağalığının sağlanması Borçalı ve genellikle Güney Kafkasya'nın Müslüman nüfusu için asıl facia oldu. Bölgenin Osmanlı ve Kacarlı topraklarına sürgün edilen Müslüman nüfusun (Karapapaklar, Ulaşlı, vb.) yerine Ermeniler, Aysorular ve Urum Yunanları yerleştirildi ki, bu da Borçalı’nın etnik durumunu değiştirdi.
XX. yüzyılın başlarında Rusya tarafından desteklenen Ermenilerin Borçalı’da Müslümanların ortadan kaldırılması arzusu hayata geçmedi. Rusya'da Romanovlar hanedanının devrilmesinden sonra Kafkasya'da milli özgürlük mücadelesi daha da güçlendi. 1918 yılının Mayıs ayında Güney Kafkasya'da bağımsız devletler kuruldu. Borçalı aydınları Osmanlı'nın himayesinde Karapapak devletini kurma kararını verdiler. Borçalı ile ilgili Azerbaycan-Gürcistan görüşmelerinin sürdüğü bir dönemde Ermeniler Borçalı’yı kanlı savaş meydanına çevirdiler. 17 Aralık 1918yılında Borçalı için başlayan Ermeni-Gürcü savaşı bölgenin ikiye bölünmesi ile sonuçlandı. Bu durum Güney Kafkasya'da Sovyet rejimi tesis olduktan sonra resmileştirildi. Borçalı’nın 2575 kilometrekare arazisi Ermenistan Cumhuriyeti’ne hediye edildi.
Şu anda Ermenistan'a verilmiş Borçalı topraklarında Türk olarak hiç kimse kalmamıştır. Gürcistan içindeki Borçalı topraklarına ise Svaneti göçmenlerinin yerleştirilmesi ve Gamsahurdiya rejiminin anti-Türk politikası sonucunda bölgenin etnik içeriği hayli değiştirildi. Gürcistan Cumhuriyeti’nde Şevardnadze’nin başkan seçilmesi ile Borçalı Türklerinin durumu iyileşse de büyük üzüntüyle belirtmek gerekir ki, 2001 yılından Rusya Federasyonu ülkeye gelen Gürcistan vatandaşlarına vize uygulaması şartını getirmesinden dolayı Borçalı Azerbaycanlılarının Rusya'ya vizesiz gidiş-dönüş amacıyla Azerbaycan Cumhuriyeti'ne gelişleri hızlandı.
Borçalı’nın Coğrafi Yapısı
Azerbaycan’la Türkiye arasında bulunan Gürcistan toprakları içinde kalan Borçalı ili; Dağ Borçalı, Aran Borçalı ve Bağ Borçalı olmak üzere 3 büyük kısımdan oluşmaktadır. Genellendirme yaparsak, Borçalı doğuda Azerbaycan sınırından başlamış batıda Kars’a kadar, güneyden Ermenistan’ın Gümrü ilinden, kuzeyde Trialet Dağları’na kadar uzanan bir bölgeyi kapsar.
Etimolojik olarak Borçalı sözünün anlamına dair çeşitli fikirler vardır. Azerbaycan ilmi tarihin esasını koymuş olan A.Bakıhanov kendisinin “Gülüstani İrem” eserinde Borçalı’yı “Boz çala” olarak kaydetmiştir(Bakıhanov, 2001: 142, 145). Mahmud Kaşgarlı ise “Bor çala” gibi Borçalı sözünü açıklamaya çalışmıştır (http://zim.az/borchali/195-mfiq-obanli-boral-qdim-trk-yurdu.html). Bazı ilim adamlarına göre, Borçalı sözü eski Türk dilindeki börü (kurt) ve çalı (vadi) sözlerinin birleşiminden oluşmuş, Kurt Vadisi anlamını vermektedir.
1918 senesinde Ermenistan’la Gürcistan arasında yaşanmış savaş sonrasında Dağ Borçalısı’nın bir kısmı (şimdiki Lori ve Tavuş bölgeleri) Ermenistan’ın eline geçmiştir (http://www.conflicts.rem33.com/images/Georgia/Lang_9a.htm).
XIX. yüzyılın ortalarında kazaya çevrilmiş olan Borçalı, 1929 yılında ortadan kaldırılarak üç ile bölünmüştür: Borçalı, Lüksemburg (Bolnisi) ve Başkeçid. 1930 yılında Ermenistan Borçalısındaysa Kalinino, Celaloğlu (Stepanavan), Noyamberyan ve Allahverdi (Alaverdi) illerine bölünmüşdür.
Borçalı bölgesinde Hram nehri batıdan doğuya doğru uzanarak oradan da Azerbaycan’a akmaktadır. Bu nehirle beraber Borçalı arazisinde birçok göl mevcuttur. Bunlardan en meşhuru Başkeçid’teki Armutlu Gölü’dür. Borçalı 280 metreden başlayarak Karahaç yaylaklarında yüksekliği 3196 metreye varan Ağçala Dağı’na kadar oldukça çeşitli yeryüzü şekillerine sahipdir.
Borçalı’nın Sosyal Yapısı (Nüfus, Ekonomi ve Kültür)
Borçalı, eskiden beri Türklerin çoğunlukta olduğu bölgelerden biridir. XIX. yüzyılda Gürcistan’ı yönetmiş olan Rus Generali A.P.Ermelov kendi mektuplarında Gürcistan ahalisi hakkında bahsederken şöyle yazmıştır: “Borçalı, Kazak ve Şemşeddil bölgesinin ahalisinin büyük çoğunluğu Tatarlardır.”[1] (http://www.museum.ru/museum/1812/library/Ermolov/part5.html#c0). 2002 senesinde Borçalı’da yapılmış olan nüfus sayımına göre ahalinin etnik yapısında Azerbaycanlılar üstünlük oluşturmaktaydı. İkinci olarak Gürcüler, üçüncü ise Ermenilerdir.
Geleneksel olarak Borçalı ahalisi tarımla uğraşır. 2011 yılında Gürcistan’da yığılmış ot bitkilerinin % 96’sı, çokyıllık ot bitkilerinin %76’sı, terevez mahsullerinin % 14,7’si, bostan bitkilerinin% 17’i, patatesin % 21’i, tahılın % 17,8’i, mısırın % 12’i Borçalı tarafından üretilmiştir.
Kültürel olarak Borçalı ahalisi terekeme hayatı sürdürür. Yazın hayvanları yedirmek ve kış için hazırlık yapmak maksadıyla yaylaya çıkar. Kış geldiği zamansa yayladan köye geri döner. Borçalı’da halıcılık, kilimcilik gibi sanatlar çok yaygındır.
Konuşmanın sonunda konuşmacı Oğuz MAMMADLI’ya Borçalıyı ayrıntılı bir şekilde anlattığı ve Borçalı konusunda bilgilendirdiği için teşekkür edilmiş ve temennilerin dile getirilmesiyle Ocakbaşı Sohbeti programı sona erdi.
[1]Tatar terimi Rus Çarlığı döneminde Azerbaycan Türkleri için kullanılan bir terimdir.
Editör: TE Bilişim
